nijs nijs
 
Tsjerke 350 jier

Tsjerke 350 jier
Tsjerke 350 jier

350 jier lyn 15 oktober 1672 is dizze tsjerke ynwijd, yn it rampjier en dat komme we noch wol in pear kear tsjin. Doe in gloednije tsjerke en alles foldie nimme we oan, oan de easken fan dy tiid. No moatte wy ús der ris by foarstelle in gloednije tsjerke, mar gjin wetter út’e kraan gjin elektrysk ljocht, gjin stopkontakten, gjin sintrale ferwaarming as wat foar in kachel ek mar, gjin mikrofoans om troch te praten, sanitêre fersjenings wiene der net, yn’e hoeke by de lytse treppen tsjin it skoalhûs oan, in hoekje wat der foar troch gean moast, en foar de froulju wie der neat, lokkich stie it skoalhûs tsjin it hôf oan en dêr sil de koster wol wenne ha, want dy wie doe grif skoalmaster, kloklieder, deagraver en foarsjonger en mooglik koene se dêr útkomst biede kinne, mar ek de húskes fan doe wiene belange nei net sa ,as wat se no binne. En dan te betinken dat er foar dat dizze tsjerke bout is, der ek al in tsjerke stie, In tsjerke dy’t mooglik like âld as de toer wie, fan sa om 1250-1300 hinne en fansels set as in roomske tsjerke fermoedlik yn de romano styl, mei noch minder gemakken, foar de gewoane man/frou lytsere ruten dus tsjuster, kâld en klam en ek noch behoarlik yn ferfal, sadat it yn tsjerke as it reinde like wiet wie as bûtendoar.
It waard dus tiid foar opknappen, of wat nijs. We sille no mar even by it begjin begjinne, we moatte in hiel ein tebek, doe’t op it plak fan wêr’t no de sportterreinen binne tusken Bitgum en Bitgummole, it earste stiennen gebou delset is, stiennen húzen wiene der doe noch mar amper, earst noch stienen dy’t útkappe wurde moasten yn it Dútse Eifelgebergte, de saneamde dowestien yn’t Nederlâns tufsteen, dizze stien moast hjir dus mei skippen oer it wetter hinne brocht wurde, in hiele reis en dat wie frij djoer bouwen dus.
Mar dochs Hessel van Martena, in Skieringer ealman, hy kaam fan Koarnjum en liet hjir ticht oan de doe noch Middelsee, dy’t geandewei tichtslimpte, in stins sette, mar oarloch en slaande rûzje ûnder de machtigen fan dy tiid, en dat gie der meast om’t wa of’t de measte macht hie, yn in rommelich Fryslân ,wat it regear oanbelange. Vrijheid, vete’s en vagevuur. Dat liede ta in belegering fan de stins Hoorne sa hiet de stins doe, de opstannige Fetkeapers groeven de grûn ûnder de fundearring fan de stins wei en dy stoarte yn, Hessel van Martena mei frou en bern waarden fuortjage en dat woene se ek wol, want alles wie better as yn de Ljouwerter finzenis te bedarjen.
Hessel van Martena is doe mei syn húshâlding nei de stêd Frentsjer flechte en hat binne de feiliger muorren fan dy stêd in nije stins boud, no noch altyd it “Martena hûs” Yn dy tiid hie Fryslân in protte kleasters en de mûntsen hiene útfûn om fan klei stien te bakken, in boppeslach fansels want in bytsje rike boer, boarger en de adel woene graach feilige huzen bouwe en dat koe no mei de saneamde kleaster moppen, grouwe lange brede en sterke stiennen, bakt fan ús eigen Fryske klei. We geane wer werom nei de âld Bitgumers de earste bewenners fan de stins Hoorne, Hessel van Martena en syn frou Both Hottinga. Hessel wie net sa’n bêsten ien sa as wy no sizze soen, wreed, op macht belust sparre gjin minsken as se net om lyk woene. Hy ferkwânsele it doe noch frije Fryslân oan de Dútske Hartoch fan Saksen, striid en argewaasje hie der oan’e broek hingjen, mar yn Dútslân die hy blykber goeie saken.
Want harren dochter , Lucia troude mei Frits van Grombach ek fan Dútse komôf en in fjochter en leger oanfierder, hy waard hjir ek in belangryk man mei in protte eare baantsjes, dêr soarge Hessel wol foar, en sy hawwe doe it hûs Terhorne wer op’e nij opboud mei de hjir bakte kleastermoppen, yn de foarm sa as wy it letter fan foto’s en tekeningen no noch kinne. Letter is wer in dochter fan dize Frits en Lucia, dat wie Maria van Grombach troud mei Johan Onuphrius Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg ek fan adel en ek wer in fjochter, Maria easke wol dat sy op it slot Groot Terhorne te Bitgum wenje woe, oars soe de trouwerij net trochgean. Sa sein sa dien.
It buorke goed op “Groot Terhorne” en it neiteam kriich gâns macht yn en om Bitgum, en troch houliken yn hiel Fryslân. It begraven yn’e de tsjerkeflier, wat doe meast gewoante wie foar dy’t it wat breder hiene.
Dat fûn it neiteam eins wat te gewoan. Dochs binne Johan Onuphrius Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg en syn frou Maria van Grombach yn de tsjerke begroeven.

Georg Wolfgang hat foar syn mem en heit nei 1584 in pracht fan in epitaaf meitsje litten noch yn de âlde tsjerke.
Yn it latyn stiet op dit epitaaf
Ik Schwartzenberg was voorheen een oorlogsheld,
Geboren in het rijk der Franken.
En lig hier gestorven neer,
Met mijn lieve echtgenote uit het geslacht van Grombach.
Bij mijn leven heb ik de wapens gedragen.
En ben keizer Karel gevolgd in de oorlog tegen Italië.
En heb me dappere onderscheiden.
Nu roept me het lot en ben ik hier
Plechtig in Beetgum begraven in hope en rust en geloof.
De ôfbylding op it epitaaf is fan: Iepenbiering 2: 10.

Bliuwt trou oan de dea ta, Dan sil ik dy de oerwinningskrânse fan it liben jaan.
Men kin oan dit epitaaf ek goed sjen dat by it begjin fan de Frânske tiid yn 1795 ûnder uit mum fan frijheid gelikens en broederschap, dat de adel it ûntjilde moast, titels en famylje wapens, dêr moast men neat mear fan ha.
Ek hjir te Bitgum blykber net, se koene it net litte om ek oan dit prachtige grêfteken fernielings oan te bringen, de fernielers hiene blykber gjin ljedder by harren, of se binne har oer’t mad kommen , dat witte we net, mar de boppeste rigele fan de kwatierstaten de lytse wapenskyldsjes binne net flak ôfkappe, de ûndersten wol.
It gie de baron Thoe schwartzenberg en Hohenlansberg lykwols oan it hert dat syn mem en heit yn de kâlde tsjerkeflier leinen. Der waard in kelder yn’e tsjerke groeven, dit alles noch yn de âlde tsjerke , it wie nei de reformaasje ek in trend fan de rike adel wurden om grêfkelders yn de koaren fan de tsjerken te meitsjen.
Doe’t de kelder groeven wie, en de earste ferstoarne famylje leden byset wiene, en de adel en fername minsken in grote getale aanwezich waren, sil de kalk wol fan de muorren rûgele wêze yn de âlde fersake sigerige tsjerke.’
Sa koe it net langer, dit wie gjin foarbyld foar de rykdom en de macht fan de Schwartzenbergen.
Mar wat bliek, opknappe fan it âlde gebou wie ek gjin opsje sa stiet yn, e boeken te lêzen, want der wie gjin begjinnen mear oan. Georg Frederik Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg joech de foarset foar nijbou, hy soe wol betelje om der wat moais fan te meitsjen, hy stie garant foar de nije tsjerke. Mar woe yn de rin fan de jierren as der ynkomsten wiene, wol wer wat werom hawwe. De toer wie noch wol goed sa die bliken want dizze mocht stean bliuwe, de âlde tsjerke is ôfbrutsen, guon materialen binne wer brûkt, want alle materiaal moast mei it skip oanfierd wurde, dus wat noch brûkber wie koe wer brûkt wurde. In protte fragminten fan dat âlde boumateriaal is noch wol werom te finen yn dizze tsjerke.Koartsein, sa kaam 350 jier lyn dizze tsjerke hjir te stean, in pronkje fan in ynterieur, helemaal nei de moade fan doe, in saneamd protestantse opstelling yn de Barokstyl , mei in pracht oan houtsnijwurk oan preekstoel, dooptûn, tekstbuorden en wangstikken oan de frouljusbanken, fakwurk fan dy tiid, en fansels aller ogen zijn gericht op de dominee dy’t elke snein op’e preekstoel tsjin de súdmuorre syn pleidooi hâlde foar in bettere wereld, wêr’t spitich genôch oan’t no ta noch net ien yn slagge is. Grutte ruten foar in protte ljocht en in tichte noardmuorre want fan dy kant komt allinne mar kjeld en it noarden hy noch altyd wat misterieus , sa hat men iuwen tocht. Der wie doe noch gjin oargel, dat kaam pas goed 50 jier nei de bou fan de tsjerke, dus de koster, meast ek skoalmaster moast foarsjonge en as it mei siet, want elk koe net lêze , wiene der noch wol in pear minsken yn tsjerke om de psalmen en inkele gesangen kracht by te setten. Der hat yn Bitgum neffens de tsjerkeboeken in Master Gysbert skoalmaster,foarsjonger,koster en deagraver west. Dit soe foar 80% de master “Gysbert japix”wêze kinne , ek omdat yn dy tiid om Boalsert hinne Gysbert Japix as skoalmaster net mear foarkomt. It soe dus samar kinne. Winterdei’s moasten de tsjerkegongers in grouwe jas oan ha, de froulju in brede en lange jurk mei in saneamde keu, dy’t achterop siet, dêrom ek de iepen banken oan de súdkant, wêr’t de froulju sitte moasten, om de wide rokken kwyt te kinnen. De manlju yn’e lange jeger en in grou baitsje ûnder de klean en dan wie der noch de stoof, meinommen fan hûs, of foar in pear sinten hier, yn tsjerke te brûken. In gleon koaltsje út de stookhutte kaam yn’e têst en dy waard yn’e stoof set en sa kaam dy waarmte bron dan ûnder de fuotten, en as de fuotten mar waarm wiene dat skeelde al gâns. Sa kamen ús foarâlders 350 jier lyn de winter yn tsjerke troch en winters wiene der doe noch wol en dy wiene doe ek wat kâlder as no. Krapoan 200 jier letter yn 1861/ 63 is der oan tsjerke en toer gâns feroare, it sealtek sadeldak fan de toer waard in hege spits de yngong fan de tsjerke kaam troch de toer en it skip fan de tsjerke waard útwreide. De foartsjerke en de súdwest yngong ferfoel en dêr kamen in pear banken, ek omdat de dooptûn it hek fan beide siden de preekstoel ferlinge waard. Der kaam in nij en grutter oargel, je kinne sjen it kin krekt ûnder it ferwulft, It âlde oargeltsje fan 1725 ek noch wol in Muler oargel is ynruile en van Oeckelen de bouwer fan dit oargel hat it wer pleatst yn Westerbork, moai dat it der noch is, sa binne der wol mear dingen feroare. Yn de rin fan de jierren kaam ek it gemak fan elektryske ljocht, wetter, en ferwaarming, troch kachels en sa mear. Wer goed 100 jier letter, it like it wer mâl mei de Martinustsjerke, it dak wie lek it koar sakke stadich de bûten grêfkelder yn, de muorren binnen grien fan it reinwetter, de houten flier op plakken ferrotte, de banken skurf en it kalk foel fan boppen en as der in stoarm stie, dan fleagen de leien fan tsjerke en toer de buorren oer. Tsjerkeried en tsjerkfâden seagen it net mear sitten, de tsjerke wie wer likefier as syn foargonger fan doe yn1669, mar ek no yn 1972, 300 jier nei it rampjier wie it folk redeloos, de fâlden en notabelen radeloos en de tsjerke like reddeloos. Lokkich hat in groep minsken besletten om yn 1973 de plannen en útfiering fan de restauraasje fan tsjerke en toer út ein te setten en dat hat 7 jier duorre, mar it resultaat mei der wêze, noch altyd kinne we sizze, hy stiet der noch kreas by, ek nei 350 jier.

Al is dizze tsjerke yn de lêste 20 jier fan eigener wiksele, en wiene it fanâlds de tsjerkfâden en notabelen dy’t tafersjoch holden op tsjerke en besit fan de herfoarme gemeente fan Bitgum, letter wiene dat sydlings de rintmasters fan de P.K.N Bitgum, al is dit nea in beklonken saak west, yn 2013 is de offisjele oerdracht west nei de stifting tsjerken Bitgum, Ingelum en dy hâlde no de wacht oer de beide tsjerken dy fan Ingelum en Bitgum.

En litte wy hoopje noch iuwen lang.

Klaas Abe